Höfundur Þórhildur Þorleifsdóttir:
ELDRI BORGARAR.
Ég verð að játa að þetta ávarp, þessi orð, eldri borgarar, hafa allt síðan byrjað var að nota þau verið mér umhugsunarefni. Mér hefur alltaf þótt þetta teprulegt og hræsnisfullt orðlag. Eldri borgarar! Eldri en hver – yngri en hver? Er þetta til að forðast að nota orðið gamall eða gömul? Hvað er athugavert við það? Er ljótt og til skammar að verða gamall. Má ég benda á, svona til gamans, að orðið gamall beygist gamall – eldri – elstur. Samkvæmt því er gamall borgari yngri en eldri borgari. Það er gaman að leika sér að orðum og skyggnast bak við þau. Hvað með orðið fullorðinn. Að vera orðinn til að fullu. Því nær að vísu enginn manneskja en við fullorðnumst þar til yfir lýkur. Orðið fullorðinn þýðir líka roskinn. Svo mætti líka nota orðalagið aldraður borgari. Þetta eru allt fullboðleg orð og nær sanni en þetta tilgerðarlega „eldri borgari“.Þetta á víst að vera sagt í virðingarskyni, en virðingin er nú ekki meiri en svo að hér stöndum við til að sýna þeim samstöðu sem, fyrir hönd okkar allra, hafa höfðað mál gegn ríkinu. Til að berjast fyrir rétti okkar, virðingu okkar og sjálfsögðum mannréttindum, fyrir dómstólum.
En hættum að leika okkur að orðum og snúum okkur að gjörðum. Þeim gjörðum stjórnmálafólks að nota það fé sem við höfum safnað í lífeyrissjóði á langri starfsævi eins og svipu í refsingarskyni til að „draga úr útgjöldum ríkisins“ eins og það heitir á fínu máli. Svei þeim sem þannig sýna „virðingu sína og þakklæti“, sem þeim verður tíðrætt um á tyllidögum og í aðdraganda kosninga! Og ef aldraðir borgarar eiga þess kost að vinna þá er svipunni beitt enn harðar. Almannatryggingar eru rangnefni. Fátækratryggingar væri nær lagi. Einungis ætlaðar þeim sem hafa unnið fyrir smánarlaun alla sína ævi, og eiga lítil sem engin lífeyrisrétindi. Að ekki sé nú talað um konur sem unnu launalaust við að ala önn fyrir öðrum og hafa því engin réttindi. Ekki ætla ég að sjá ofsjónum yfir þeirri hungurlús sem þessu fólki er skammtað.
En fleira hangir á spýtunni. Yfir 80 þús. manns á íslandi eru rosknir borgarar – fullorðnir borgarar -aldraðir borgarar. Sextíu og sjö ára og eldri. Það er yfir 20% þjóðarinnar. Þessi stóri hópur er jaðarsettur og lifir í raun að hluta utan samfélagsins í fleiri en einum skilningi. Þetta úreldingarkerfi hefur margar hliðar. Fyrst má nefna að það er lagt á herðar alltof fárra að halda „efnahagslífinu gangandi“ eins og stjórnmálafólk myndi orða það. Og sífellt fjölgar í ómagahópnum, því það er kunnara en frá þurfi að segja að þjóðin er að eldast (enn ein stjórnmálaorðalagsklisjan!) og það hratt. Hvaða glóra er þá í því að nýta ekki starfskrafta fullfrísks fólks? Menntun þess, reynslu, kunnáttu og viti er hent eins og einskis nýtu drasli. Hvílík sóun! Það blasir við að það á og verður, bæði samfélagsins og einstaklinga vegna, að hækka lífeyrisaldur verulega eða hugsanlega afmá öll mörk. Fólk á að geta unnið eins lengi og það getur og vill. Auðvitað eru þarfir og langanir aldraðra borgara margar og misjafnar eins og hjá öllum aldurshópum og sumir kjósa að hætta fyrr. Þeir sem sem hafa unnið erfiðisvinnu alla tíð, nú eða bara leiðinlega vinnu, eða af einhverjum öðrum ástæðum, eiga að hafa rétt til þess að hætta fyrr en nú er reglan og það á fullum eftirlaunum. Það verður að vera sveigjanleiki. Það getur ekki gilt ein allsherjar regla fyrir alla.
Jaðarsettur og utan samfélagsins í fleiri en einum skilningi sagði ég. Fyrir utan að vera meinuð atvinnuþátttöka og skertar greiðslur eru aldraðir borgarar nánast ósýnilegir. Þeir hverfa úr samfélaginu. Það er t.d. hending ef aldrað fólk sést eða heyrist í fjölmiðlum, nema ef verið er að fjalla um „málefni aldraðra“. Þá kannski bregður fyrir einum og einum eins og sýnishorni af tegundinni. Og oft er það eins og hálfgerður skrípaleikur. Það er talað við það í sama tóni og talað er við lítil börn. Tilgerðarlegum vinalegum rómi sem er lítillækkandi bæði fyrir börnin og aldraða. „Er gaman í leikskólanum“ eru börnin spurð, og ég bíð bara eftir að heyra „er gaman á elliheimilinu?“. En þegar „málefni aldraðra“ eru til umræðu er yfirleitt rætt um það eins og vandamál og þá miklu fremur við þá sem um málin véla heldur en aldraða sjálfa. Ég get nú ekki stillt mig um að nefna virðinguna sem felst í því að tala um „frárennslisvanda“. Persónulega myndi ég nú telja þetta stíflað klóak ef ég v.issi ekki betur, og væri búin að læra stofnanamálið. En þetta er með öllu óþolandi orðanotkun, ósæmilegt og engum bjóðandi. En ég held að menn hafi séð að sér og hætt þessu. En þetta var nú útúrdúr.
Hvernig stendur á því að aldrað fólk er nánast aldrei kallað í þætti þar sem verið er að fjalla um samfélagsmál af ýmsu tagi. Hverjir ættu að vita meira um samfélagið en einmitt þeir sem búnir eru að ganga alla refilstigu þess. Gengið í skóla, unnið, komið börnum til manns og jafnvel barnabörnum, hafa reynslu af heilbrigðiskerfinu, annast aldraða foreldra, annast fjármál heimila, borgað af íbúðarhúsnæði (skulda flestir enn heilmikið), ekið vegina, tekið þátt í félagsstarfi, stundað íþróttir, notið lista og menningar. Upplifað kreppur og krísur og hrun, bæði síldarstofnsins og samfélagsins – og látið tuttugu til þrjátíu ríkistjórnir yfir sig ganga svo fátt eitt sé talið. Er virkilega ekkert til þessa hóps að sækja. Hefur enginn áhuga á þeirri visku og þekkingu sem hann býr yfir? Oft fylgir hærri aldri aukin víðsýni og skilningur, meira umburðarlyndi og flestir bæta við sig þekkingu allt þar til eitthvað bilar.
Ég get ekki stillt mig um að nefna nýliðinn atburð. Það kom ábyggilega flestum á óvart þegar verðlaun, kennd við Tómas Guðmundsson, voru veitt nú fyrir skömmu. Sjötíu og níu ára maður, Jón Hjartarson, hlaut þau. Hann sagði, af fullri hógværð, þegar hann veitti verðlaununum viðtöku eitthvað á þá leið að þó maður væri orðinn sjötíu og níu ára hætti maður ekki að hugsa og jafnvel ekki skapa! Já, það skyldi þó aldrei vera!
En að kvörtunm og klögumálum slepptum er margt mjög jákvætt sem hægt er að tíunda um líf aldraðra, þeas svo lengi sem heilsa og kraftar leyfa. Og sá hópur sem er í fullu fjöri fer sífellt stækkandi og lifir við betri heilsu til hærri aldurs en gengnar kynslóðir. Fjölmargir aldraðir njóta lífsins með ýmsu móti og eru virkir, bæði andlega og líkamlega. Lifa fjölbreyttu félagslífi, stunda útivist og líkamsrækt, fylla námskeið og fundi, fylgjast af áhuga með íþróttaviðburðum, stunda leikhús og tónleika eða hvað það sem nú hver kýs til að lifa innihaldsríku og skemmtilegu lífi. En það kemur ekki í veg fyrir að þessi fjölmenni hópur vilji réttlæti. Þess vegna erum við hér í dag. Ekki til að biðja um innhaldslausa virðingu heldur réttlæti og það mega ráðamenn vita að við gefumst ekki upp fyrr en réttlætið sigrar!
Þórhildur Þorleifsdóttir,leikstjóri.
Ræða flutt á Austurvelli 29. október 2021